Ի՞նչ է մայրիշխանությունը
Մարդաբանության դոկտոր Հայդե Աբենդրոտը գտնում է, որ «մայրիշխանություն» հասկացությունը դեռևս չունի գիտական այնպիսի սահմանում, որը ճշգրիտ կերպով կնկարագրեր տերմինի նշանակությունը, որն ընդունում են որպես «կանանց իշխանություն»: Այստեղից ծագում են բազմաթիվ նախապաշարմունքներ, որոնք հանգեցնում են հասկացության լուրջ խաթարման:
Մայրիշխանությունն ըստ Աբենդրոտի
Հայդե Աբենդրոտը՝ ֆեմինիզմի երկրորդ հոսանքի ներկայացուցիչ, որն ուսումնասիրել է մայրիշխանական հասարակությունների կառուցվածքը, հայտարարում է, որ մայրիշխանությունը հայրիշխանության հակառակը չէ: Նա նկարագրում է մայրիշխանությունը որպես «ոչ հիերարխիկ հորիզոնական հասարակություն՝ մորական կողմի ազգականությամբ»: Ըստ հետազոտողի՝ մայրիշխանական կարգերում գոյատևության միջոցները կնոջ ձեռքում են, որով էլ պայմանավորված է նրա ուժեղ դիրքը: Վերջինս հավասարակշռվում է տղամարդկանց ունեցած դիրքով: Այնպես որ ոչ մի սեռ մյուսի հանդեպ գերակայություն չունի:
Ըստ Աբենդրոտի՝ մայրիշխանական ժողովուրդները մշակել են շատ իմաստուն սկզբունքներից ու սոցիալական կոդեքսներից բաղկացած մի համակարգ, որը մարդկանց թույլ է տալիս հաշտ ապրել միմյանց հետ ու ներդաշնակ՝ բնության հետ:
Մայրիշխանությունից հայրիշխանություն
Մոտ 12 000 տարի առաջ մարդկային հասարակարգերը մայրիշխանական էին: Հնագույն քաղաքակրթությունները, ինչպես փաստագրված է Մարիա Հիմբուտասի մոտ (լիտվական ծագման ամերիկացի հնագետ ու մշակութաբան, հնդեվրոպագիտության ամենամեծ ու ամենավիճելի կերպարներից մեկը), բաղկացած էին աստվածուհուն երկրպագող կլաններից, որոնք ղեկավարում էին կանայք: Մայրիշխանական կլաններում, ինչպես գիտենք, ամուսնություններ չկային: Կանայք կարող էին ազատ կերպով իրենց համար սիրեկաններ ընտրել: Կենսաբանական հայրությունը ինստիտուցիոնալացված չէր, այդ պատճառով էլ երեխաները դաստիարակվում էին կլանների կողմից, որտեղ նրանց համար տղամարդու կերպարի օրինակ էր մոր եղբայրը:
Մայրիշխանությունը նախորդել է հայրիշխանությանը Ճապոնիայում, Մեքսիկայում, եվրոպական երկրներում, Իսրայելում: Օրինակ, նախակոլումբոսյան մշակույթը նվիրված էր բնության հանդեպ հարգանքին ու սեռերի հավասարությանը, որի վկայությունը հասարակության մեջ արական և իգական սեռի շամանների ներկայությունն ու նրանց հանդեպ հարգանքն էր:
Գյուղատնտեսության ի հայտ գալով՝ մարդիկ անցան նստակեցության ու ռեսուրսներ հավաքելուն, որը պաշտպանելու կարիք կար, հետևաբար՝ ֆիզիկապես ուժեղ տղամարդու կարիք: Ուստի հայրերը, որդիները, հորեղբայրներն ու պապերը սկսեցին միասին ապրել, որն էլ փոխեց ժառանգության սկզբունքը.ոչ թե մորից աղջկան, ինչպես ընդունված է մայրիշխանական հասարակություններում, այլ հորից որդուն: Կնոջ ինքնավարությունը վերացավ: Այս եզրակացությանն են հանգել Հռոմի Սապիենցա համալսարանի հետազոտողները, երբ ուսումնասիրել են Աֆրիկայի ենթա-Սահարայի շրջանում ապրող 40 բնակչությունների У քրոմոսոմի գենետիկական մարկերներն ու միտոխոնդրիալ ԴՆԹ-ն:
Որսորդությամբ ու հավաքչությամբ զբաղվող հասարակություններում կանայք անգամ ամուսնանալուց հետո շարունակում էին մնալ մոր մոտ, իսկ հողագործների համայքներում նրանք թողնում էին իրենց տունն ու տեղափոխվում ամուսնու տուն: Այս տեսանկյունից հայրիշխանությունը հասարակության բնական զարգացման արդյունք է, սակայն դա այդպես չէ:
Միավորվիր ու նվաճի՞ր
Լոս Անջելեսի Հարավային Կալիֆորնիայի համալսարանից Էմի Փերիշը գտնում է, որ ցանկացած հասարակության կառուցվածքի մեջ բանալի դերը համերաշխությանն է: Էմին ուսումնասիրում է բոնոբո շիմպանզեների հասարակությունը, որոնք պատրիլոկալ են [երբ ամուսնական զույգն ապրում է ամուսնու տանը կամ համայնքում], սակայն որոնցում իշխում են էգերը: Բոնոբո էգերը արուներից 15%-ով պակաս քաշ ունեն (նման տարբերությունն առկա է շիմպանզեների ու մարդկանց մոտ), սակայն էգերը պահպանում են իշխող դիրքը, որովհետև կարողանում են հաջող համագործակցել ու դաշինքներ ստեղծել: Այստեղ կարելի է զուգահեռ տանել ֆեմինիստական շարժման հետ, որի նպատակը քեզ հետ արյունակցական կապ չունեցող կնոջը քրոջ պես վերաբերվելն է:
Այդ նպատակին հասնելը դժվար է, քանզի հարկավոր է միավորվել քեզ բարեկամ չհանդիսացող մարդկանց հետ, սակայն համագործակցության այդ նույն սկզբունքը գործում է ժամանակակից մայրիշխանական հասարակություններում: Նման սկզբունքներով են ապրում Կունա ժողովուրդը կարիբյան փոքր կղզիներում՝ Պանամայի ափերին, չուչիտեկյան համայնքը Մեքսիկայում, Շիպիբոյի կլանը Ամազոնի վերին հատվածում տուարեգները (իմաջագեն) Սահարայում, բերբերյան բնակչությունը Հյուսիսային Աֆրիկայում, Կաբիլլիում (Ալժիր), որոնք պահպանել են նախաիսլամական բազմաթիվ ավանդույթներ, Ասանտի ցեղը Գանայում, Մոսուո ցեղը Չինաստանում և Մինանգկաբաու ժողովուրդը Ինդոնեզիայում՝ Սումատրայում:
Կունա ցեղի ընտանիքներում միայն երեք տոն է նշվում՝ աղջկա ծնունդը, նրա մեծանալն ու ամուսնությունը: Ընատանիքի հիերարխիայում կանայք գլխավոր տեղն են զբաղեցնում:
Կառավարությունները ճնշումներ են գործադրում շատ հասարակությունների վրա՝ նրանց հայրիշխանական արժեքներ պարտադրելով, և հասարակությունները փոխվում են՝ ընդունելով հայրիշխանական հայացքներ: Սակայն հասարակությունների կառուցվածքն ամեն դեպքում մայրիշխանական է, նրանք հետևում են մատրիլոկալ սկզբունքին ու հարգում են մոր կերպարը՝ միաժամանակ հարգելով նաև տղամարդկանց, կանանց ու տարբեր տարիքի մարդկանց, սակայն նրանց չվերածելով ճնշման գործիքի:
Մայրիշխանություն – հայրիշխանության հակառա՞կը
Այսօր երկրների ու հասարակությունների մեծամասնությունն ապրում է հայրիշխանական կարգերով: Ավելին՝ Աբենդրոտը ժամանակակից հայրիշխանությունն անվանում է «սուպերհայրիշխանությունը» ու այդ համակարգը նկարագրում որպես նեոլիբերալիզմի, միլիտարիզմի ու բնության առևտրային շահագործման խառնուրդ: Հայրիշխանություններն ունեն շուկայական սկզբունքներին համապատասխանող նպատակներ, սակայն նրանք դեմ են դուրս գալիս անհատույց աջակցությանը, նվիրատվությանը, փոխադարձ հոգատարությանն ու փոխօգնությանը: Տղամարդկային ինքնությունը կերտվում է այդ սկզբունքների ճնշման տակ, իսկ կանացի ինքնությունն ուղղված է արհեստականորեն ստեղծված տղամարդկային ինքնության պահպանմանը: Հայրիշխանությունը ոչ միայն հասարակական, այլ նաև ռազմական համակարգ է, որում պատերազմը դառնում է առաջընթացի շարժիչը, հասարակության կազմակերպման, տնտեսության, քաղաքականության, տեխնոլոգիայի, գիտության, բնության հհետ մարդու կապի հիմնարար սկզբունքը:
Ամուսնալուծվելու համար կինը կարիք չունի հատուկ փաստարկներ ներկայացնելու.նա կարող է ասել, որ ամուսինն իր մասին հոգ չի տարել, քիչ է վաստակում, կոպտում է, վատ է վերաբերվում երեխաներին, ու ամուսնուն պարզապես վռնդում են:
Հայրիշխանությունը ներկայացնում են որպես մայրիշխանությանը փոխարինած, իբրև «ավելի լավ» հասարակարգ, «ավելի զարգացած»՝ թե՛ տնտեսապես և թե՛ հոգևոր առումով: Սակայն մայրիշխանությունը հայրիշխանության հակառակը չէ:
Դրանք սկզբունքորեն տարբեր հասարակություններ են, որոնցում կենտրոնում կյանք պարգևող մոր կերպարն է: Մայրիշխանության հիմնարար սկզբունքը հենց կյանք պարգևելու ուժն է: Եթե կինը կյանք չի պարգևում, հասարակությունները դատապարտված են մահվան: Հայրիշխանությունն անտեսում է այդ ուժը: Մայր դարձող կինը հաճախ մեկուսացման մեջ է հայտնվում ու միայնակ իր վրա վերցնում մայրության հոգսը: Հայրիշխանությունն օգտվում է մայրության գաղափարից կանանց և հատկապես մայրերին շղթաների մեջ պահելու համար:
Մայրիշխանությունները հենվում են մայրության գաղափարի վրա: Դրանցում անթույլատրելի է լքված, հասարակությունից մեկուսացված, անտուն երեխայի, ճակատագրի հույսին թողնված կնոջ կամ տարեց մարդու առկայությունը, նման երևույթ չկա: Օրինակ, Ինդոնեզիայի Մինանգկաբաու համայնքի մայրիշխանական մշակույթի մեջ բոլորը մայրեր են, անգամ տղամարդիկ: Եթե տղամարդը երեխաների հանդեպ ճիշտ վերաբերումնք է ցուցաբերում, հոգ է տանում նրանց մասին, Մինանգկաբաուի մարդիկ նրան անվանում են «լավ մայր»: Այլ խոսքերով՝ եթե մայրիշխանական հասարակության մեջ տղամարդը ցանկանում է կարգավիճակ ձեռք բերել, արժանանալ շրջապատի հարգանքին կամ մեծ աշխարհում ներկայացնել կլանը, նա պետք է նմանվի «լավ մոր»:
Մայրիշխանությունները կանխում են այն, ինչը հայրիշխանությունները կանխել անզոր են.մատրիկալ սկզբունքը հանգեցնում է նրան, որ հասարակության մեջ չկան աօպրինի կամ անտուն երեխաներ, տղամարդիկ չեն ծեծում ու բռնաբարում կանանց, իսկ երեխաների դաստիարակության և տարեց ու հաշմանդամ մարդկանց հոգ տանելու պատասխանատվությունը բաշխվում է ըստ սոցիալական մայրության սկզբունքի:
Պատկերացրեք մի հասարակություն առանց հայրերի, ամուսնությունների ու ամուսնալուծությունների, որտեղ չկան միջուկային ընտանիքներ: Տատիկը նստում է սեղանի գլխին, նրա տղաներն ու աղջիկներն իրենց երեխաների հետ ապրում են մի հարկի տակ՝ շարունակեպով մայրական ճյուղը:
Մայրիշխանության գլխավոր արժեքը՝ համընդհանուր կենսաապահովումը, պաշտպանում է բոլոր մարդկանց ու Երկիրը, խրախուսում է փոխանակում, կոնսենսուս և ներդաշնակ հարաբերություններ: «Հարգանք» հասկացությունը այնքան էլ տեղին չէ բնութագրելու համար փիլիսոփայական աշխարհայացքը, առողջ գոյակցությունը կյանքի այլ ձևերի հետ ծայրաստիճան փխրուն էկոհամակարգում: Այստեղ ավելի շուտ կարելի է այլ բառ օգտագործել՝ բարեպաշտություն, քանի որ այն ավելի ճշգրիտ է նկարագրում կյանքի այլ ձևերի հետ «լուսավորական» գոյակցության սկզբունքները և աջակցում է խաղաղությանը, հավասարակշռությանը և փոխադարձությանը:
Նյութի աղբյուրը՝ http://9oemarta.ru
Թարգմանությունը՝ Ա. Մարկոսյանի
